Wie de gemeente binnenrijdt via de Grote Hutsesteenweg, ziet halverwege twee gebouwen die erfgoedwaarde uitstralen. Met aan de linkerzijde de beschermde Sint-Annahoeve van landbouwer Luc Dedobbeleer, en net ervoor aan de rechterkant het Sint-Annapaviljoen. Terwijl het voor iedereen duidelijk is wat er in en rond de Sint-Annahoeve gebeurt, is dat voor het Sint-Annapaviljoen veel minder het geval. De haag, de grote boom in de voortuin, het geplaveide paadje naar de voordeur, de schouw, het uitgestrekte gazon … Op het eerste gezicht lijkt het om een ‘gewone’ woning te gaan, maar niets is minder waar.

Drinkwater als basisrecht

Het gebouw is eigendom van watermaatschappij Vivaqua, dat zelf ook spreekt van de Sint-Annaknoop. Dat een drinkwaterinstallatie ondergebracht is in zo’n architecturaal hoogstaand gebouw, is best uniek. Het Sint-Annapaviljoen is zelfs opgenomen in de Vlaamse inventaris van onroerend erfgoed. Een viertal jaar geleden werd het voorlopig beschermd als monument, maar tot een definitieve bescherming kwam het nooit.

‘Het Sint-Annapaviljoen is een zeldzaam voorbeeld van een afsluitingsknoop waar wel aandacht besteed werd aan een verzorgde architecturale uitwerking’, zo stellen Evert Vandeweghe en Veerle De Houwer, onderzoekers bij het agentschap Onroerend Erfgoed. ‘Het heeft historische waarde als illustratie van het toenemende belang dat de overheid in de loop van de 20e eeuw hechtte aan zuiver drinkwater als een algemeen basisrecht. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog beschikte nog altijd maar 11 % van de Vlaamse gemeenten over een waterleiding. Dat leidde tot pleidooien voor meer interventie van de hogere overheid. In de jaren 50 en 60 werden uiteindelijk heel wat infrastructuurprojecten zoals de Sint-Annaknoop gerealiseerd.’

De hand van Frans De Groodt

Voor de ontstaansgeschiedenis van het gebouw moeten we terug naar begin jaren 50 van de vorige eeuw. ‘Op 13 februari 1950 diende de Compagnie Intercommunale Bruxelloise des Eaux (CIBE) een aanvraag in voor de bouw van een paviljoen voor afsluitingsinstallaties’, weten Vandeweghe en De Houwer. ‘Een jaar eerder, op 10 februari 1949, had de CIBE hiervoor al inlichtingen gevraagd aan het stadsbestuur. Stadsurbanist Frans De Groodt stelde toen dat het gebouw vrijstaand moest zijn met afgewerkte gevels langs alle zijden, een behoorlijk en landelijk uitzicht en een bestemming of gebruik die het rustige en esthetisch-residentiële karakter van de omgeving niet hinderden. De ingediende plannen kregen echter een vernietigende beoordeling van De Groodt.’

Een tweede ontwerp, waar De Groodt volgens Vandeweghe en De Houwer waarschijnlijk vooral zelf de hand in had, haalde het wel. ‘Dat De Groodt een belangrijk aandeel had in de gevelontwerpen, is af te leiden uit het feit dat ze aansluiten bij de rest van zijn oeuvre. Zijn architecturale oeuvre omvat talrijke openbare gebouwen en in beperktere mate woonhuizen. Het Sint-Annapaviljoen past perfect in De Groodts eerder traditioneel ogende architectuur uit de jaren 50 met kloeke bakstenen volumes en hoge pannendaken. De detaillering verraadde wel een zekere invloed van het modernisme.’

Strategisch waterknooppunt

Tot op vandaag is het Sint-Annapaviljoen nog altijd van groot belang voor de waterbevoorrading van de streek. ‘Voordat het drinkwater naar de kranen stroomt, stroomt het door een reeks leidingen, tanks of zelfs speciale constructies die op strategische punten in het netwerk zijn geïnstalleerd. De Sint-Annaknoop is zo’n strategisch punt’, zegt Daniel Verlinden, als ‘chef cantonnier’ bij Vivaqua verantwoordelijk voor de waterkwaliteit en de installaties van Vivaqua in Sint-Genesius-Rode en omstreken. ‘Ons water is een mengsel dat afkomstig is uit verschillende stroomgebieden. Het water dat door de Sint-Annaknoop stroomt, komt uit de reservoirs van Callois (in Eigenbrakel, red.) en van Sint-Genesius-Rode. Na het Sint-Annaknooppunt wordt het water gestuurd naar Brussel en naar Farys, een Vlaams waterbedrijf waaraan Vivaqua een deel van zijn productie verkoopt.’ De installaties in het Sint-Annapaviljoen spelen een belangrijke rol. ‘Het gebouw herbergt een set van 11 gietijzeren hydraulische kleppen die bestand zijn tegen aanzienlijke druk’, zegt Verlinden. ‘Elk van hen kan een debiet van maximaal 100.000 kubieke meter water per dag doorlaten. Met deze kleppen kan water tegelijkertijd naar verschillende drukzones worden geleid. Op de Sint-Annaknoop duurt het openen of sluiten van een klep ongeveer 30 minuten. Dit manoeuvre, waarmee water kan worden omgeleid of een leiding die door een lek is getroffen kan worden geïsoleerd, wordt langzaam uitgevoerd om schade te voorkomen. Het manipuleren van de kleppen moet echt ter plaatse uitgevoerd worden. Dat kan niet op afstand, zoals bij moderne installaties wel het geval is. In de Sint-Annaknoop zit je nog met pistons met hydraulische olie. De bedoeling is wel om de installatie te moderniseren, maar wel pas over 5 à 10 jaar. Het paviljoen zelf willen we absoluut behouden. Zo’n stijlrijk gebouw voor een waterinstallatie is uniek en we zijn er best trots op. Binnen heb je ook nog een bedieningspaneel met grote knoppen.’

Dienstwoning

Wie het gebouw wil bezoeken, had daartoe eerder dit jaar de kans. ‘In maart van dit jaar lag het paviljoen op het parcours van de urban run’, weet Verlinden. ‘De gemeente had dat gevraagd en we zijn met veel plezier op die vraag ingegaan. Onze mensen hielden wel een oogje in het zeil, want we wilden absoluut niet dat er iemand aan de knoppen of de installaties zou komen.’ Helemaal rechts op de site bevindt zich overigens nog een pand in een gelijkaardige bouwstijl dat ook nog altijd in het bezit is van de watermaatschappij. ‘Op 22 april 1952 diende de CIBE nog een bouwaanvraag in voor een woonhuis van de kantonnier’, zo blijkt uit navraag van Vandeweghe en De Houwer. ‘Dit was een vaste arbeider belast met het dagelijkse onderhoud van het paviljoen.’

De dienstwoning is tot op vandaag nog altijd bewoond. ‘Het gebouw is nog altijd eigendom van Vivaqua’, weet Verlinden. ‘Om erin te mogen wonen, moet je werknemer zijn bij Vivaqua. De bewoner staat mee in voor de goede werking van de Sint-Annaknoop, maar dat doet hij niet alleen. We werken met een wachtdienst, waardoor er ook nog andere van onze mensen het gebouw ingaan. In de buurt van verschillende andere installaties hebben we ook nog zulke dienstwoningen.’

Jelle Schepers
uit: Buurten december 2023 / januari 2024